Πού βρίσκεται σήμερα η Δύση; Μήπως στο δικό της 1989; Οπως τότε η πτώση του Τείχους σήμανε το τέλος ενός κόσμου, έτσι και τώρα οι πυλώνες σταθερότητας και δημοκρατίας δοκιμάζονται από έναν συνδυασμό κρίσεων που αλληλοτροφοδοτούνται και μεταβάλλουν ριζικά το τοπίο. Οι πολυκρίσεις συνιστούν τη «νέα κανονικότητα», πόλεμοι, πληθωρισμός, ενεργειακή αστάθεια, τεχνολογικές αλλαγές. Η Δύση δεν αντιμετωπίζει μία κρίση τη φορά, αλλά όλες μαζί. Αυτή είναι η ουσία της πολυκρίσης: οι κρίσεις δεν έρχονται διαδοχικά αλλά ταυτόχρονα, αλληλοσυμπλέκονται και δημιουργούν ένα μόνιμο περιβάλλον ανασφάλειας.
Η άνοδος του αντισυστημισμού
Σε αυτό το κλίμα, η δυσπιστία προς το πολιτικό σύστημα εκτινάσσεται. Οι θεσμοί, τα κόμματα, τα ΜΜΕ κατηγορούνται ότι δεν δίνουν απαντήσεις. Ο πολίτης στρέφεται σε «αντισυστημικές» φωνές, από την άκρα δεξιά έως την άκρα αριστερά, σε λαϊκιστές ή συνωμοσιολόγους που υπόσχονται ριζική ρήξη. Η δυναμική αυτή δεν είναι μόνο γνήσιο κοινωνικό ξέσπασμα· ενισχύεται και από απροσδιόριστους λογαριασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που διοχετεύουν παραπληροφόρηση, προωθούν την πόλωση και επιδιώκουν τη διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής. Ο αντισυστημισμός δεν είναι πια περιθώριο· γίνεται κεντρικό πολιτικό ρεύμα.
Γαλλία: το εργαστήριο της κρίσης
Η γαλλική κρίση αποτελεί χαρακτηριστική μικρογραφία της πολυκρίσης. Συνδυάζει την ενεργειακή, την πληθωριστική και την ευρύτερη κρίση του σύγχρονου καπιταλιστικού μοντέλου μέσα σε μια παγκοσμιοποίηση που έχει αλλάξει γεωπολιτικούς συσχετισμούς. Στον πυρήνα της πλήττει το παροχικό/κοινωνικό κράτος, οδηγώντας σε κρίση δημοσίων δαπανών και επιτακτική ανάγκη δημοσιονομικής προσαρμογής, όπως άλλοτε στην Ελλάδα.
Η Γαλλία, με στέρεες βάσεις σε οικονομία και κοινωνία, γίνεται ο καθρέφτης μιας βαθιάς ευρωπαϊκής δοκιμασίας: η αποδυνάμωση του κοινωνικού κράτους και των δημόσιων υπηρεσιών, που μεταπολεμικά άνθησαν, δείχνει ότι το ίδιο το «κράτος-προστάτης» τίθεται υπό αίρεση.
Η γαλλική περίπτωση μοιάζει με trailer ενός νέου, σκληρού και αβέβαιου κόσμου, που θα επαναπροσδιοριστεί χωρίς το δημόσιο δίχτυ ασφαλείας. Με αυξημένα όρια συνταξιοδότησης, με τοπίο εργασίας αναδιαμορφωμένο από την AI, με κριτήριο την ατομική προσπάθεια και αυτοβελτίωση. Το κοινωνικό αγαθό ως πολιτική και κοινωνική αξία χάνει τη λάμψη του. Και μαζί του χάνει σχήμα και το τρίπτυχο της νεωτερικότητας· στο τέλος μπορεί να μείνει μόνο η ελευθερία, απογυμνωμένη από την ισότητα και την αδελφοσύνη.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν θα τελειώσει εύκολα
Η Ουκρανία δεν είναι απλώς ένα ακόμη μέτωπο. Είναι το πεδίο όπου παίζεται η παγκόσμια ισορροπία. Η Ρωσία, αλλά και άλλες δυνάμεις που περιμένουν ρεβανσιστικά στο παρασκήνιο, βλέπουν την αστάθεια της Δύσης ως ιστορική ευκαιρία. Δεν πρόκειται μόνο για εδάφη ή σύνορα. Πρόκειται για τη σύγκρουση δύο μοντέλων: της φιλελεύθερης δημοκρατίας με το αναθεωρητικό αυταρχικό αφήγημα. Και αυτή η σύγκρουση δεν λύνεται εύκολα, ούτε γρήγορα.
Το μέλλον της Δύσης
Η πρόκληση είναι σαφής. Αν η Δύση δεν καταφέρει να επανενώσει τον πολίτη με τη δημοκρατία, να επενδύσει στη διαφάνεια και στη συνοχή, να μετατρέψει την τεχνολογική καινοτομία σε όπλο προόδου και όχι σε εργαλείο ανισότητας, κινδυνεύει να χάσει το στρατηγικό της πλεονέκτημα. Αν όμως αντλήσει διδάγματα από την πολυκρίση, μπορεί να ξαναγράψει τους όρους του παιχνιδιού.
Η σύγκριση με το 1989 είναι αναπόφευκτη. Τότε κατέρρευσε το ανατολικό μπλοκ. Σήμερα, οι δοκιμασίες αφορούν τη Δύση. Το 1989 άλλαξε τον κόσμο. Το 2025 ίσως προαναγγέλλει μια νέα, αβέβαιη εποχή. Το αν θα γραφτεί ως παρακμή ή ως ανανέωση της Δύσης θα εξαρτηθεί από το αν οι δημοκρατίες θα αντέξουν.
*Καθηγητής στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ ΑΠΘ
