Μια από τις ηρωικότερες μορφές στο πόλεμο του ’40 ήταν ο Συνταγματάρχης Μαρδοχαίος ή Μορδοχαίος Φριζής.
Ο Εβραίος στο θρήσκευμα Έλληνας στρατιωτικός, στα μέσα περίπου της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα βγήκε από την σχολή Εφέδρων Αξιωματικών και αμέσως έλαβε μέρος στους πολέμους που ακολούθησαν.
Πολέμησε για τη πατρίδα του στον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο και στη συνέχεια συμμετείχε στην εκστρατεία στην Ουκρανία και αργότερα και σε αυτή της Μικράς Ασίας.
Ο Ελληνοιταλικός πόλεμος του ’40 τον βρήκε να υπηρετεί με τον βαθμό του Αντισυνταγματάρχη (ο βαθμός του Συνταγματάρχη του δόθηκε τιμητικά μετά θάνατον) στην Ήπειρο με την 8η Μεραρχία.
Στις 5 Δεκεμβρίου του 1940 ο Μορδοχαίος Φριζής βρήκε τον θάνατο αγωνιζόμενος για την ελευθερία της πατρίδος του, ενάντια στους φασίστες εισβολείς.
Σκοτώθηκε στη περιοχή της Πρεμετής και στο βιβλίο του «Μνήμες και Μνημόσυνα του ’40» ο συμπολεμιστής του δάσκαλος Γιώργος Οικονόμου από το Βρυσοχώρι Ζαγορίου μας μεταφέρει την μαρτυρία του:
«Ο Μορδοχαίος Φριζής, Αντισυνταγματάρχης, ήρθε στο Βρυσοχώρι στις 2 Νοεμβρίου του ’40, ημέρα Σάββατο, ώρα περίπου 2 το μεσημέρι. Ήρθε στο Βρυσοχώρι και ανέλαβε αμέσως το συγκροτηθέν την ίδια περίπου ώρα του ερχομού του «Απόσπασμα Αώου», όπως ονομάστηκε. Αυτό συγκροτήθηκε από το Τάγμα Κονίτσης, Διοικητής Ν. Γίγας, επίσης όπως ο Φριζής Χαλκιδεύς, και το ΙΙ/5 Τάγμα Τρικάλων συν Ουλαμός Πυροβολικού των 105, δύο πυροβόλα λυόμενα «Σνάΐντερ-Δαγκλή», που μεταφέρονταν φορτωμένα σε επιλεγμένα, γερά και σωματερά μουλάρια• επίσης και 2 (δύο) σωλήνες όλμων «Μπραντ» των 81 χιλιοστών. Κάλεσε σε σύσκεψη τον Γίγα της Κονίτσης και τον Παπαβασιλείου των Τρικάλων στο Κοινοτικό Γραφείο της Κοινότητος Βρυσοχωρίου, όπου και είχε εγκατασταθεί.
Κατατοπίστηκε από τον χάρτη, ήταν άριστος στην «ανάγνωση» του χάρτου, πήρε και τους 2 Ταγματάρχες και τον επιτελή του Γιάννη Ματσάγγα, δάσκαλο από την Ζίτσα, έφεδρο Υπολοχαγό, τον επιτελή του Τάγματος Κονίτσης έφεδρο Ανθυπολοχαγό Δημήτριο Μπιζακίδη, γεωπόνο, αλλά και εμένα, που ήξευρα ακριβώς τις θέσεις των Λόχων, των Διμοιριών, των Ομάδων, και πήγε στη θέση «Κουάστα». Εκεί, κοιτώντας, μια στον χάρτη, μια στην γύρω περιοχή, κατατοπίστηκε ικανοποιημένος πλέον οι ενέργειες των δύο Ταγματαρχών ήταν οι επιβεβλημένες.
Ήταν δε ο Φριζής πραγματικός στρατιώτης, κοιμόταν στο Κοινοτικό Κατάστημα (γραφείο) σ’ ένα κρεβάτι εκστρατείας. Ήταν εξαιρετικά λιτοδίαιτος και έτρωγε από το συσσίτιο της Ομάδος που είχε μαζί του- πάντοτε όμως καλομαγειρευμένο το φαγητό, από τον καλό μάγειρα της Ομάδος.
Όταν διατάχθηκε από την VIII Μεραρχία, στην οποία είχε υπαχθεί το Απόσπασμα Αώου, να διεκπεραιωθεί βορείως του Αώου, με προώθηση και δύο Λόχων, πρώτος αυτός πέρασε τον Αώο και ακολούθησε ο Γίγας και το επιτελείο του Γίγα (Τάγματος Κονίτσης), ο Παπαβασιλείου κι αυτός πέρασε το ποτάμι από τον πόρο των Πάδων με όλο του το Τάγμα.
Προτού να φτάσουμε στο Παλιοσέλι, μπροστά ο Φριζής στο άλογο του, ακροβολίστηκε όλο το τμήμα, γιατί οι μάχες στο Παλιοσέλι συνεχίζονταν. Μπροστά ο Φριζής.
Μπήκαμε στο Παλιοσέλι, εγκαταστάθηκε σε αίθουσα του Σχολείου με το επιτελείο του και από εκεί διηύθυνε τις επιχειρήσεις του Αποσπάσματος. Εντωμεταξύ το Απόσπασμα Αώου είχε υπαχθεί στη Μεραρχία Ιππικού Στανωτά. Μπήκαμε στην Αλβανία, ο Φριζής μπορώ να πω βρισκόταν πάντοτε σχεδόν στη ζώνη επαφής και πάντοτε ορμητικός «Εμπρός!» ήταν το σύνθημα του. Περισσότερο λογάριαζε το νικηφόρο αποτέλεσμα κάθε ενέργειας και λιγότερο τυχόν απώλειες. Κι ήρθε έτσι η τραγική στιγμή που πλήρωσε αυτό το αγέρωχον, αυτό το παράτολμον:
Καθόμασταν με τον Κώστα Λαζαρίδη, δικηγόρο, στην κορυφή του υψώματος που υπέρκειται του χωριού Τερμίστ στις πλαγιές της δεξιάς όχθης του Αώου, στο ύψος σχεδόν της γέφυρας Πρεμετής, ανατιναγμένης από τους υποχωρούντες Ιταλούς. Και παρακολουθούσαμε με τον Κώστα Λαζαρίδη μια σφοδρώτατη μάχη επί της οροσειράς της Μερόπης του αποσπάσματος Δημοκωστούλα με τους Ιταλούς, οπότε βλέπουμε από τη μεριά της Τρεμπεσίνας – Κλεισούρας 4 βαριά αεροπλάνα Ιταλικά, εμείς δεν είχαμε τέτοια. Πλησιάζουν ρίχνοντας βόμβες. Η μία έσκασε δίπλα μας, ούτε 50-100 μέτρα μακριά μας. Και να ο Υπασπιστής του δικού μας Τάγματος (Κονίτσης) Χρήστος Χρήστου, έφεδρος Ανθυπολοχαγός εκ μονίμων, από την Πρέβεζα, λαχανιασμένος, φοβισμένος, κατακίτρινος. -«Παιδιά, πούναι ο Διοικητής, σκοτώθηκε ο Φριζής!!».
Τρέχουμε προς τον Διοικητή κ. Γίγα του λέμε το τραγικό συμβάν γυρίζουμε όλοι, Γίγας, Χρήστου, Λαζαρίδης κι εγώ και πηγαίνουμε στον τόπο που σκοτώθηκε ο αείμνηστος Φριζής. Όλοι βαρύτατα στενοχωρημένοι ιδιαιτέρως ο Υπασπιστής του Γιάννης Ματσάγγας. Τι να ιδής, όλο το κούφωμα, κοιλιά, στήθος του αείμνηστου Φριζή σμπαραλιασμένα. Γιατί όπως ήταν καβάλα, δεν κατέβηκε, όπως έκαναν όλοι όσοι τον συνόδευαν έφιπποι. Αυτός, όπως μας είπαν, παρά το ότι μόλις είδαν τα αεροπλάνα του είπαν: «Κατεβήτε κ. Διοικητά». Αυτός τους απάντησε: «Δεν τους κάνω την τιμή να κατεβώ»- και η βόμβα έπεσε ακριβώς δίπλα του στο δεξιό μέρος. Το έδαφος ήταν επικλινέστατο κι έτσι του σμπαράλιασε στήθος και κοιλιά.
Το άλογο, το κόκκινο άλογο απ’ την Αναγνωστοπούλειο Σχολή Κονίτσης, ξαπλωμένο, πεσμένο κάτω από τα αέρια της βόμβας, ανάπνεε ακόμα, όμως δεν είχε χτυπηθεί άμεσα από τα θραύσματα της. Πόσα παράξενα δεν συμβαίνουν σε τέτοιες περιπτώσεις! Το σκοτώσαμε για να μην υποφέρει.
Ήρθαν αμέσως οι τραυματιοφορείς, ένας γιατρός. Τον πήραν τον αείμνηστο Φριζή. Τον κατέβασαν κάτω στο χωριό. Στο ανατολικό άκρο του χωριού Τερμίστ είναι μια αλάνα, εκεί ήταν τα μεταγωγικά του Τάγματος Τρικάλων, που εσκόπευαν οι Ιταλοί αεροπόροι, αλλά μία βόμβα τους ξέφυγε, ήταν η μοιραία, που απ’ το εργοστάσιο της κατασκευής της έγραφε το όνομα «Φριζής».
Στην άκρη της αλάνας αυτής είναι αιωνόβιοι δρύες. Εκεί ύστερα από 2-3 ώρες, αφού έγιναν τα σχετικά τηλεγραφήματα – αναφορές κ.τ.λ., θάφτηκε με όλες τις τιμές, χωρίς ιερέα, με τιμητικό απόσπασμα με επικεφαλής Υπολοχαγό. Και τώρα αν πάω, πιστεύω ότι θα εντοπίσω ακριβώς όλα τα προαναφερόμενα και το σημείο του τάφου».
Στη συνέχεια από τον επιμελητή του βιβλίου Α.Π. μας δίνονται κάποιες ενδιαφέρουσες πληροφορίες:
«Ο συγγραφέας στο αρχικό του χειρόγραφο έγραψε ότι καθόταν απέναντι της «γέφυρας Πετράνη». Ωστόσο δεν μπορεί παρά να πρόκειται για τη γέφυρα της Πρεμετής, ανατιναγμένη κι αυτή από τους υποχωρούντες Ιταλούς τις πρωινές ώρες της 3 Δεκεμβρίου 1940, -την ίδια μέρα, ώρα 10, που κατελήφθη η Πρεμετή (βλ. Ιστορία Γ.Ε.Σ. Ή Ελληνική Άντεπίθεσις (1966), σελ. 120 § 128). Η γέφυρα της Πέτρανης (όπως και της Πρεμετής) βρισκόταν στον Αώο, προς τα ανάντη του ως προς την Πρεμετή, στα νοτιο-ανατολικά της σχεδόν 6 χιλιόμετρα. Είχε δε ήδη καταληφθεί η Πέτρανη μεταξύ 27 και 29 Νοεμβρίου.
Ενώ το χωριό «Τερμίστ» βρίσκεται πέραν, προς τα βορειοδυτικά της Πρεμετής περίπου 6 χλμ. και σημειώνεται ως «Τερμίστι» μόνο στο χάρτη Εικ. 14, πρέπει δε αυτό να κατελήφθη περί την 29 Νοεμβρίου.
Ο θάνατος και η αποθέωση του υπέροχου Μαρδοχαίου Φριζή εσυνέβη την (Πέμπτην, περί την 13η ώρα) 5 Δεκεμβρίου 1940 (Ιστορία Γ.Ε.Σ., όπως παραπάνω, σελ. 122 § 130).
Το ότι διαδραματίστηκε στο χωριό «Τερμίστ» αναφέρεται και στην Έκθεσιν Ν. Γίγα (περιοδικό «Ηπειρωτική Εταιρεία», τχ. 219 (Δεκ. 1994), σσ. 594-595 ως «Τερμίστι» (και κατά τυπογραφικό λάθος δις ως «Τερνίστι»), καθώς και στη δημοσιευμένη μορφή αποσπάσματος του ημερολογίου του Ανθυπιλάρχου Νικ. Γ. Ζιάγκου «Από το 3ο Σύνταγμα Ιππικού Σερρών στον Πόλεμο του ’40-41» (στο ως άνω περιοδικό «Ηπειρωτική Εταιρεία» τχ. 217 (Οκτ. 1994), σσ. 502-503 ως «Τερμέστι»).
Επίσης οι ίδιοι, οι δύο τελευταίοι, αναφέρουν ως τόπο ταφής του ήρωα Μ. Φριζή θέση κάτω από βελανιδιά στο ίδιο χωριό, όπως και ο συγγραφέας μας.
Τέλος η ανάμνηση του Γ. Οικονόμου ότι την ώρα και ημέρα εκείνη γινόταν μάχη απέναντι τους, πέρα από τον Αώο, στην αριστερή του όχθη, επί της οροσειράς της Μερόπης [πιο γνωστής ως η «Νεμέρτσκα», που εκεί στη βόρεια επέκταση της έχει και το ιδιαίτερο όνομα «Ντεμπέλιτ», βλ. χάρτες Εικ. 14 και 11], μάχη από το Απόσπασμα (του Αντισυνταγματάρχη Ιωάννου) Δημοκωστούλα βεβαιώνεται από την Ιστορία του Γ.Ε.Σ. (Ή Ελληνική Άντεπίθεσις (1966) σελ. 122 § 130), που πραγματικά εμάχετο εκεί απέναντι, πέρα από την Ράπτσκα, την οποία είχε καταλάβει την προηγούμενην ημέρα, 4η Δεκεμβρίου (βλ. Ιστορία Γ.Ε.Σ., ό.π. ίδια σελίδα και χάρτη εδώ Εικ. 11). – Ο συγγραφέας επί πλέον μου είχε παλαιότερα αναφέρει: α) ότι το άλογο του Φριζή το είχε ο ίδιος διαλέξει ανάμεσα σε δύο της Αναγνωστοπουλείου Σχολής όταν ανακατέλαβαν την Κόνιτσα, και μετά το ζήτησε και το πήρε ο Φριζής- είχε δε χρώμα κόκκινο («ρόσιου») και όχι άσπρο, β) Αυτόπτης της κηδείας του Φριζή σημειώνει τη μη συμμετοχή χριστιανού ιερέα• και γ) Προσθέτει ότι την περίφημη φράση του Φριζή προς τους στρατιώτες του «Ο Χριστός μαζί μας!» δεν την άκουσε ποτέ και ήταν τόσο συχνά δίπλα του. Υπογραμμίζεται ωστόσο ότι η ιαχή αυτή έχει καταγραφεί στη βιβλιογραφία του πολέμου πριν τελειώσει ο πρώτος μήνας του: μετέδωσε από το Μέτωπον Ηπείρου στις 22 Νοεμβρίου ως πολεμικός ανταποκριτής ο Παύλος Παλαιολόγος (βλ. «Ελεύθερον Βήμα», έτος ΙΘ’ φ. 6607 Σάββατον 23 Νοεμβρ. 1940, σελ. 1) «Εξαίρεται ο ηρωισμός Εβραίου ταγματάρχου (!, έτσι ανώνυμα) του στρατού μας, ο όποιος οδηγών τους άνδρας του εις την νίκην με την κραυγήν «Ο Χριστός μαζί μας» ανήλθεν είς τον Σμόλικα και ύπερεφαλάγγισε τους Ιταλούς εις την Κόνιτσαν, όπου απέκοψε την υποχώρησιν των». Γράφτηκε την ημέρα κατάληψης της Κορυτσάς ανασκοπώντας τους συντελεστές της νίκης. Άραγε η ανταπόκριση αυτή δεν έπαιξε κάποιο ρόλο στην παραπέρα ανάπτυξη του ηθικού του λαού και της ορμής των στρατιωτών;! – Α.Π.»
Και ξαναγυρνώντας στο κείμενο του Γιώργη Οικονόμου, διαβάζουμε κάποια γενικότερα στοιχεία για τον Μαρδοχαίο Φριζή.
«Βραχύ βιογραφικό τον Αντισυνταγματάρχη Μαρδοχαίου (ή Μορδοχαίου) Ιακώβου Φριζή (1893-1940)
Παρατίθεται το κείμενο (γι’ αυτήν την όντως ηρωική, στρατηγική, παραγνωρισμένη, ναι, και αδικημένη μορφή) του βιογράφου του Γεωργίου Κ. Ζωγραφάκη, δημοσιευμένο στην Εγκυκλοπαίδεια «Υδρία», τόμος 53 (1988), σελίδα 213, στήλη γ’:
«Φριζής Μαρδοχαίος (1893-1940). Ελληνοεβραίος, συνταγματάρχης του Ελληνικού Στρατού, που γεννήθηκε στη Χαλκίδα της Εύβοιας. Μπήκε στο στρατό ως εθελοντής. Αποφοίτησε από τη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών με το βαθμό του εφέδρου ανθυπολοχαγού του πεζικού το 1916. Στις 24 Ιουλίου 1919 προήχθη σε μόνιμο ανθυπολοχαγό. Στις 25 Ιουλίου 1922, ονομάστηκε υπολοχαγός και στις 13 Δεκεμβρίου 1928 προήχθη στο βαθμό του λοχαγού. Ταυτόχρονα αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά δεν άσκησε ποτέ το επάγγελμα του δικηγόρου. Κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (Μακεδόνικο Μέτωπο) 1912-1913, προήχθη «επ’ ανδραγαθία». Κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, με την κατάρρευση του μετώπου, συνελήφθη στις 22 Αυγούστου 1922 και έμεινε αιχμάλωτος ως τις 13 Αυγούστου του 1923.
Του ηρωικού θανάτου του (σκοτώθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 1940 στο Αλβανικό Μέτωπο) προηγήθηκε μια καταπληκτική στρατιωτική δραστηριότητα, που αποκάλυψε τόσο τη στρατηγική ιδιοφυΐα του όσο και τη σχεδόν απίστευτη -ψυχική του δύναμη και το συγκλονιστικό ηρωισμό του. Είχε τιμηθεί, μεταξύ άλλων με το Χρυσό Αριστείο Ανδρείας (1922), το Μετάλλιο Στρατιωτικής Αξίας (1924), Πολεμικό Σταύρο III τάξεως (1924), το Μετάλλιο Στρατιωτικής Αξίας IV τάξεως (1933), το Χρυσούν Αριστείο Ανδρείας (1933) και μεταθανάτια με το Χρυσό Μεταλλείο Ανδρείας και τον Πολεμικό Σταυρό Ι τάξεως».
Για την ολοκλήρωση της στρατιωτικής του σταδιοδρομίας αναφέρεται ότι από Λοχαγός προήχθη σε Ταγματάρχη το 1933 και σε Αντισυνταγματάρχη [το 1940].
Τέλος προσθέτω και ένα μικρό επεισόδιο που δείχνει μια πτυχή ακόμα του ήθους του Φριζή: Χειρούργος αποτείνεται από την πόρτα της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου στο Βρυσοχώρι, στον Αρχίατρο στην επάνω πλατεία. «Στείλε μας γάζες, επιδέσμους κ. Αρχίατρε, Χειρουργούμε επειγόντως δύο Ιταλούς αξιωματικούς». Ο Αρχίατρος: «Ούτε μία γάζα για τα σκυλιά, τους αλήτες». Ήμουν στο Κοινοτικό Γραφείο, γραφείο και του Φριζή. Ακούει ο αείμνηστος Φριζής, βγαίνει έξω από το Γραφείο, φωνάζει τον Αρχίατρο μέσα στο Γραφείο, έφυγα αμέσως, και του έκανε σε επιτακτικό τόνο συστάσεις να κοιτάξει και τους αιχμαλώτους τραυματίες, επί λέξει, όπως τα άκουσα: «Τους γέννησε κι αυτούς μάνα, έχουν γυναίκες, αδέλφια, παιδιά, κ. Αρχίατρε». Τσιμουδιά ο Αρχίατρος. Χαιρέτησε προσοχή και βγήκε ο Αρχίατρος. –Αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυς».
ΑΠΕΙΡΟΣ ΓΑΙΑ
